Waaraan loyaal?

Wat is loyaliteit? Aan wie of wat ben je loyaal als de Duitse bezetter je vraagt om te tekenen voor loyaliteit, terwijl het niet tekenen het leven van jezelf en je familie in gevaar brengt? Voor deze onmogelijke keuze stonden mijn opa, zijn tweelingbroer en de bijna 15.000 andere Nederlandse studenten in de Tweede Wereldoorlog. En ik weet eerlijk gezegd niet wat ik zelf zou doen in zo'n situatie...

De loyaliteitsverklaring

Het is maart 1943. De Duitse bezetter beseft dat het Nederlandse volk zich niet zal aansluiten bij de hogere doelen van de nazi's. Ook beginnen de enorme verliezen aan het oostfront voelbaar te worden in Duitsland, onder meer door de val van Stalingrad waarbij 300.000 Duitse soldaten gevangen worden genomen of worden gedood. De Duitse oorlogsindustrie heeft dringend nieuwe arbeidskrachten nodig en de Duitse bezetter ziet de Nederlandse studenten als een mogelijke bron van arbeidskrachten. 

Mijn opa Leo en zijn tweelingbroer Hans ontvingen van de raad van negen - een overkoepelende studentenorganisatie - de brief zoals hier te zien met daarin de loyaliteitsverklaring en het dwingende verzoek om deze verklaring niet te tekenen. "Wat hierin van U wordt gevraagd is landverraad. (...) Een dergelijke verklaring mag door U niet worden ondertekend!". Maar niet alleen mocht deze verklaring niet worden ondertekend, ook aan een oproep om voor Duitsland te gaan werken mocht nooit gehoor worden gegeven. De druk om met dit verzet in te stemmen was zwaar; brieven van overkoepelende studentenorganisaties zoals die van de Nederlandse Unie hier onder, dwingende oproepen van hoogleraren aan de universiteiten en ouderejaarsstudenten die jongerejaars onder druk zetten met dreiging van interne vervolging maakte de sfeer gespannen. 

Op 10 april 1943, de deadline voor het tekenen van de verklaring, had slechts 14,6% van de studenten de verklaring ondertekend. Toen duidelijk werd dat studenten die de verklaring niet ondertekend hadden werden gearresteerd, tekenden nog 1550 studenten zodat het totaal uitkwam op ongeveer 25%. In Utrecht waar Leo geneeskunde studeerde, tekende in eerste instantie 12,6% van de studenten. Hans studeerde economie in Tilburg en bij hem tekende slechts 2,2%.

Een keuze met gevolgen

De moeilijkste keuze zou echter nog komen. Op 6 mei 1943 moesten degenen die de verklaring niet getekend hadden zich melden bij de SS in hun provincie. Tot het laatste moment twijfelden Leo en Hans wat ze moesten doen; proberen we onder te duiken of melden we ons voor een tewerkstelling in Duitsland? Allebei risicovolle opties. De hoogste politie- en SS-baas in Nederland - Hanns Albin Rauter - dreigde in zijn oproep voor de arbeitseinsatz met represaillemaatregelen tegen familieleden als de studenten niet zouden komen opdagen. Dit trok de tweeling uiteindelijk over de streep. Ze konden niet leven met het idee dat als zij zich niet zouden melden, hun vader of andere familieleden zouden worden opgepakt. Op 6 mei vertrokken ze naar de SS in Maastricht. Daar werden ze gearresteerd en per trein naar kamp Erika gebracht; een strafkamp in de bossen van Ommen. 

Wat zou jij doen?

Omdat mijn opa nooit praatte over deze gebeurtenissen, was het voor mij een verrassing om te lezen hoe dit toen gegaan is. Ik heb mij de laatste tijd vaak afgevraagd wat ik zou doen in hun situatie; ondertekenen van de loyaliteitsverklaring en veilig in Nederland blijven? Niet tekenen en mij melden voor de arbeitseinsatz? Onderduiken uit loyaliteit naar de studentenverenigingen, maar daarmee mijn familie in gevaar brengen? Een onmogelijk dilemma... Wat zou jij doen als je in hun schoenen zou staan?